वृद्धी, विकास आणि आंतरराष्ट्रीय अर्थशास्त्र
कैलास भालेकर - सोमवार, २८ मे २०१२
प्राध्यापक, द युनिक अ‍ॅकॅडमी, पुणे.
kailasbhalekar@gmail.com
विकासाचे अर्थशास्त्र आणि आंतरराष्ट्रीय अर्थशास्त्र यांचा समावेश या घटकांतर्गत करण्यात आलेला आहे. विकासाच्या अर्थशास्त्रामधील महत्त्वपूर्ण संकल्पनांचे आकलन आवश्यक ठरते. कारण हा घटक खऱ्या अर्थाने नावीन्यपूर्ण संकल्पनांवर आधारित आहे. आíथक वृद्धी आणि आíथक विकास या संकल्पना नेमक्या काय आहेत? या संकल्पनांमध्ये कोणता फरक आहे? आíथक वृद्धी आणि आíथक विकास यांचे मोजमाप का आवश्यक आहे? आíथक वृद्धी आणि आíथक विकास यांमध्ये कोणता सहसंबंध आहे? यांसारख्या बाबींची तयारी अधिक नेमकेपणाने करण्याची आवश्यकता आहे.
विकासाचे निर्देशांक म्हणजे काय? आणि विकासाच्या निर्देशांकामध्ये कोणकोणत्या घटकांचा समावेश होतो? यांसारख्या बाबींचा अभ्यास करणे या घटकाच्या तयारीसाठी आवश्यक ठरते. विकास आणि पर्यावरण यांचा समतोल निर्माण करण्याची गरज असून, नसíगक साधनसंपत्तीचे संधारण त्यामधील एक महत्त्वाचा घटक ठरतो. भविष्यातील पिढय़ांच्या संसाधनांच्या गरजांचा विचार करून संसाधनांचा वापर करण्याची आवश्यकता आहे. त्यासाठी ‘शाश्वत विकास’ महत्त्वाचा असून शाश्वत विकासाचा समावेश या घटकांमध्ये करण्यात आला आहे. शाश्वत विकास ही संकल्पना नेमकी काय आहे? शाश्वत विकासामध्ये कोणकोणत्या बाबी येतात? शाश्वत विकासासाठी शासकीय स्तरावरून केलेल्या प्रयत्नांची आणि उपाययोजनांची माहिती या विषयाच्या तयारीतील महत्त्वाचा भाग ठरतो. तसेच, शाश्वत विकासाशी निगडित विविध आयामांचे आकलनदेखील त्यासाठी आवश्यक ठरते. शाश्वत विकासामधील शाश्वत शेती या संकल्पनेची तयारी आवश्यक असून त्यासंदर्भात शासनाने केलेल्या कार्यक्रमांची आणि धोरणांची माहिती महत्त्वाची ठरते. पर्यावरणविषयक क्षेत्रात कार्यरत असणाऱ्या आंतरराष्ट्रीय संस्था आणि स्वयंसेवी संस्था यांद्वारे केलेल्या कार्याची आणि प्रयत्नांची माहिती संकलित केल्यास लाभदायक ठरेल. अर्थातच, या अभ्यासक्रमाची तयारी करताना परीक्षाभिमुख आणि बहुपर्यायी स्वरूपाकडे लक्ष देणेदेखील तितकेच महत्त्वाचे आहे. हरित स्थूल राष्ट्रांतर्गत उत्पादन (ग्रीन जीडीपी) यांसारख्या संकल्पनेचादेखील समावेश या घटकामध्ये करण्यात आलेला आहे. ग्रीन जीडीपीसारख्या संकल्पनांचे आकलन सद्य:स्थितीच्या संदर्भासह करणे महत्त्वाचे आहे.
आíथक विकासाचे घटक उदा., नसíगक साधनसंपत्ती, लोकसंख्या, मानवी संपत्ती, पायाभूत संरचना यांसारख्या घटकांची तयारी गरजेची असून, या घटकांचे आíथक विकासाच्या दृष्टीने महत्त्व कोणते आहे याचे आकलनदेखील महत्त्वाचे आहे. आíथक विकासाच्या या घटकांचा सहसंबंध समजून घेऊन सद्य:स्थितीतील संदर्भासह केलेला अभ्यास उपयुक्त ठरेल. आíथक विकासाच्या घटकांशी निगडित असणाऱ्या विविध समस्या आणि या समस्या सोडविण्यासाठी आवश्यक उपाययोजना यांची तयारीदेखील महत्त्वाची आहे.
लोकसंख्या संक्रमण सिद्धान्त समजून घेऊन त्यातील सर्व टप्प्यांचे अचूक आकलन या घटकाच्या तयारीतील एक महत्त्वाचा भाग आहे. अर्थातच, लोकसंख्या संक्रमण सिद्धान्ताचे आकलन भारताच्या संदर्भासह करणे महत्त्वाचे ठरते. लोकसंख्या संक्रमण सिद्धान्तातील टप्प्यांचा भारतावरील नेमका प्रभाव अभ्यासणेदेखील आवश्यक आहे. या सर्व बाबींच्या तयारीसाठी ‘विकासाचे अर्थशास्त्र’ या विषयावरील अर्थशास्त्राच्या संदर्भग्रंथांचा संदर्भ घेता येईल.
मानव विकास निर्देशांक, मानव दारिद्रय़ निर्देशांक, या निर्देशांकामध्ये कोणकोणत्या बाबींचा समावेश होतो? समाविष्ट बाबींना असणारा भारांक यांची तयारी महत्त्वाची ठरते. तसेच निर्देशांक जाहीर करणारी आंतरराष्ट्रीय संस्था, आंतरराष्ट्रीय संस्थांचे अहवाल, मानव विकास निर्देशांकामध्ये भारताचे आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील क्रमांक, भारतामध्ये मानव विकास निर्देशांकामध्ये महाराष्ट्राचा क्रमांक यासारखी आकडेवारी संकलित करणे महत्त्वाचे ठरते. यू.एन.डी.पी. या संस्थेची वेबसाईट, भारताचा आíथक पाहणी अहवाल, महाराष्ट्राचा आíथक पाहणी अहवाल यांचा संदर्भ उपयुक्त ठरतो. तसेच संकल्पनांच्या आकलनासाठी ‘विकासाचे अर्थशास्त्र’ विषयावरील संदर्भ पुस्तकांचा अभ्यास आवश्यक आहे. स्त्री-सक्षमीकरणासंदर्भातील शासकीय उपाययोजनांच्या माहितीचे संकलनदेखील त्यादृष्टीने आवश्यक ठरते.
आंतरराष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेतील काही बाबींचा समावेश या घटकांतर्गत करण्यात आलेला आहे. परकीय भांडवल, परकीय भांडवलाची आíथक वृद्धीतील भूमिका यांचा अभ्यास आवश्यक ठरतो. परकीय भांडवलाशी निगडित थेट परकीय गुंतवणूक (FDI), परकीय वित्तीय गुंतवणूक (FPI), परकीय व्यापारी कर्जे (ECB) यांसारख्या संकल्पनांचे आकलन महत्त्वाचे असून या संकल्पनांचा सद्य:स्थितीशी निगडित संदर्भासह अभ्यास या घटकाच्या तयारीसाठी उपयुक्त ठरेल.
आंतरराष्ट्रीय व्यापार, आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे आíथक वृद्धीसाठी असलेले महत्त्व अभ्यासणे आवश्यक ठरते. आंतरराष्ट्रीय व्यापाराशी निगडित महत्त्वपूर्ण उपयोजित संकल्पनांच्या आकलनाबरोबरच आंतरराष्ट्रीय व्यापार धोरणाचा अभ्यास महत्त्वाचा ठरतो. आंतरराष्ट्रीय व्यापाराशी निगडित सद्य:स्थितीतील महत्त्वाच्या आकडेवारीचे परीक्षाभिमुख संकलन उपयुक्त ठरेल. आंतरराष्ट्रीय व्यापाराचे महत्त्वाचे सिद्धान्त अभ्यासणे आवश्यक असून, या सिद्धान्ताच्या परीक्षेच्या दृष्टीने वस्तुनिष्ठ बहुपर्यायी स्वरूपानुसार नोट्स तयार करणे उपयुक्त ठरेल. विशेषत: रिव्हिजनसाठी या नोट्स लाभदायक ठरतील.
जागतिक बँक, आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी, जागतिक व्यापार संघटना, सार्क, आसियान यांसारख्या आंतरराष्ट्रीय संघटनांची रचना, काय्रे आणि सद्य:स्थितीतील महत्त्वपूर्ण संदर्भ यांची तयारी या दृष्टीने महत्त्वाची आहे. आंतरराष्ट्रीय संस्थांची तयारी करताना भारताच्या संदर्भासह करणे अधिक उपयुक्त ठरेल.
वृद्धी, विकास आणि आंतरराष्ट्रीय अर्थशास्त्र या घटकाची तयारी करताना संकल्पना, संकल्पनांचे उपयोजन आणि सद्य:स्थितीतील संदर्भावर अधिक भर देणे उपयुक्त ठरते.
No comments:
Post a Comment